Cümlenin ögeleri, bir cümleyi oluşturan ve cümle içerisinde farklı fonksiyonlara sahip olan unsurlardır. Cümlenin ögeleri; özne, nesne, yüklem, dolaylı tümleç ve zarf tümleci olmak üzere 5’e ayrılır. Cümlenin ögeleri konusu, en önemliTYT Türkçe konularındanbiri olduğu için bu konuyu iyi bir şekilde öğrenmek gerekir.

Cümlenin ögeleri şunlardır:

1. Yüklem (eylem, fiil)
2. Özne
3. Nesne
4. Dolaylı tümleç (yer tamlayıcısı)
5. Zarf tümleci (zarf tamlayıcısı)
6. Edat (ilgeç) tümleci

Cümlenin temel ögeleri özne ve yüklemdir, geriye kalan ögeler cümlenin yardımcı ögeleridir.

1. Yüklem (Eylem, Fiil)

Cümlenin ögeleri arasında ilk olarak öğrenilmesi gereken unsur yüklemdir. Yüklem; iş, oluş, hareket, yargı belirten çekimli cümle ögesidir. Yüklem, cümlenin temel ögesidir. Cümlenin ögeleri bulunurken ilk olarak yüklemi bulmak, daha sonra diğer ögeleri bulmak gerekir. Yüklem cümlenin sonunda, başında ya da ortasında bulunabilir.

Cümledeki eylemi, yargıyı vb. ifade eden kelimeler yüklemdir. Örneğin “Bugün duvarları boyadım” cümlesindeki eylem boyamaktır. Bu cümlede “boyamak” kelimesi cümlenin yüklemidir. Başka örnek vermek gerekirse “Meğer merhem elimdeymiş” cümlesinde ise “elimdeymiş” ifadesi fiil çekim eki almıştır ve cümlenin yüklemi olarak kabul edilir.

Yüklem hep fiil kökenli olmak zorunda değildir, isim kökenli de olabilir. Örneğin “Anladığım kadarıyla bu sorunu başlatan sensin” cümlesi bir isim cümlesidir ve bu cümlede yüklem “sensin” kelimesidir. 

Yüklem her zaman tek bir kelimeden oluşmak zorunda değildir. Örneğin “Yoksullara yardım etmeliyiz” cümlesinde yüklem “yardım etmek” kelimesidir. Yardım etmek birleşik fiildir ve bu cümlenin yüklemidir.

Yüklem olmadan cümle olmaz ancak bu kuralın istisna olduğu durumlar da vardır. Örneğin eksiltili yani kesik cümlelerde yüklem bulunmadığı halde eylemin ne olduğu anlaşılır. Mesela “Evden işe, işten eve…” cümlesi bir eksiltili cümledir, bu cümlenin yüklemi yoktur ve yüklemi tamamlama görevi okuyucuya düşer. Örneğin “Evden işe, işten eve…” cümlesi “Evden işe, işten eve gidiyorum” şeklinde tamamlanabilir. Cümle bu şekilde tamamlanırsa yüklem “gidiyorum” kelimesi olacaktır.

2. Özne

Cümlenin ögeleri arasında ikinci sırada özne bulunur. Özne; işi, oluşu, eylemi kimin gerçekleştirdiğini belirten ve“kim”ya da“ne”sorusuna cevap veren cümle ögesidir.

Özneyi bulurken sorulan “ne” sorusu aynı zamanda nesneyi bulmak için de sorulduğundan bu soru yerine “olan ne” ya da “yapan kim” sorularını sormak daha uygun olacaktır. Özne her cümlede olmayabilir veya özne cümle içerisinde yüklemde gizli bir şekilde bulunabilir yani gizli özne olarak karşımıza çıkabilir.

Örneğin “Sınavı geçtin” cümlesinde “Sınavı geçen kişikim” diye sorduğumuzda aldığımız cevap “sen” olduğu için “sen” kelimesi bu cümlenin öznesidir. “Çiçekler çok güzel kokuyor” cümlesinde “Güzel kokanne” diye sorduğumuzda aldığımız cevap “çiçekler” olduğu için “çiçekler” kelimesi bu cümlenin öznesidir.

Özne illa tek bir kelime olmak zorunda değildir. Kimi zaman uzun bir tamlama ya da sıfat da cümlenin öznesi olabilir. Örneğin “Sararıp solan güller kaldı geriye” cümlesinde “Geriye kalanne” diye sorduğumuzda “sararıp solan güller” cevabını alırız. Dolayısıyla “sararıp solan güller” şeklindeki sıfat tamlaması, cümlenin öznesi olur.

Özne türleri şunlardır:

1. Gerçek özne (açık özne)
2. Gizli özne
3. Sözde özne 

1. Gerçek Özne (Açık Özne)

Özne türleri arasında en çok karşımıza çıkan tür, gerçek (açık) öznedir. Gerçek (açık) özne yüklemde belirtilen eylemi, işi vb. gerçekleştiren varlığın cümle içerisinde açık ve net bir şekilde yer aldığı özne türüdür.

Örneğin “Ben bugün okula gittim” cümlesinde okula gitme eylemini gerçekleştiren kişi yani özne, cümlede açık bir şekilde verilmiştir. Bu cümlede “ben” kelimesi gerçek (açık) öznedir.

2. Gizli Özne

Gerçek özneden sonra özne türleri arasında en çok karşılaştığımız tür gizli öznedir. Gizli özne, cümlede varlığı direkt görülmeyen fakat yüklemdeki ek sayesinde eylemi kimin yaptığını anlamamızı sağlayan öznedir.

Örneğin “Bugün okula gittim” cümlesinde okula gitme eylemini gerçekleştiren kişi yani özne, kişinin kendisidir fakat bu kelime direkt cümlede verilmemiştir. Okula giden kişinin kim olduğunu yüklemdeki ek sayesinde (gittim) anlarız. Dolayısıyla bu cümlede “ben” kelimesi yazılmamış olsa da cümlenin gizli özne ögesi olarak karşımıza çıkar.

3. Sözde Özne

Özne türlerinin sonuncusu ise sözde öznedir. Sözde özne, eylemi gerçekleştiren kişinin belli olmadığı ve yapılan işten etkilenen ögedir. Sözde özne, edilgen yapılı cümlelerde görülür.

Örneğin “Ders çok iyi anlaşıldı” cümlesindeki “Çok iyi anlaşılan şey ne” diye sorduğumuzda aldığımız yanıt “ders” kelimesidir. Ders kelimesi bu cümlede “iyi anlama” eylemini gerçekleştiren değil, bu eylemin etki ettiği bir unsur olarak karşımıza çıkar. Dolayısıyla bu cümlede “ders” kelimesi özne türlerinden sözde özne olarak kabul edilir.

3. Nesne

Nesne, cümlenin yardımcı ögeleri arasında bulunur. Nesne, öznenin yaptığı işin, eylemin vb. etkilediği ögedir. Nesne cümlede her zaman bulunmak zorunda değildir. Örneğin yüklem geçişli fiil şeklinde kullanıldığı zaman cümlede nesne bulunur ancak geçişsiz fiil cümlelerinde nesne bulunmaz. Cümlenin ögeleri belirlenirken nesneyi bulmak için“kimi”, “neyi”, “ne”soruları sorulur.

Örneğin “Seni sordum yıldızlara, aya” cümlesinde “Kimiyıldızlara, aya sordum” sorusuna aldığımız cevap “seni” kelimesidir ve “seni” kelimesi bu cümlede nesnedir. “Sana bir karanfil aldım” cümlesinde “Sananealdım” sorusuna verilecek yanıt “karanfil” olduğundan karanfil kelimesi bu cümlede nesnedir. 

Cümlenin ögeleri arasında bulunan nesnenin türleri vardır ve şöyle sıralanır:

1. Belirtili nesne
2. Belirtisiz nesne

1. Belirtili Nesne

Nesne türleri deyince karşımıza daha çok belirtili nesne çıkar. Belirtili nesne, nesnenin belirtme durum eki (-i) aldığı ve"kimi"ya da"neyi"sorularıyla bulunan cümle ögesidir.

Örneğin “Bu anı hiç unutmayacağım” cümlesinde “neyi hiç unutmayacağım” sorusuna verilen cevap “bu anı” olduğu için “bu anı” ifadesi belirtili nesnedir.

2. Belirtisiz Nesne

Nesne türlerinin diğer maddesi ise belirtisiz nesnedir. Belirtisiz nesne, belirtme durum eki (-i) almayan ve yükleme“ne”sorusunu sorarak bulunan bir cümle ögesidir. Belirtisiz nesne, özne bulunduktan sonra bulunur. Çünkü “ne” sorusunun cevabı bize aynı zamanda özneyi de verir.

Örneğin “Yaşam bize hediye verdi” cümlesinde “Bize hediye verenne” diye sorduğumuzda “yaşam” cevabını alırız. Bu cümlede “yaşam” kelimesi, hediye verme işini yapan unsur olduğu için öznedir. “Yaşam bizeneverdi” diye sorduğumuzda aldığımız yanıt ise “hediye”dir. Dolayısıyla hediye kelimesi, bu cümlede belirtme eki almadığı için belirtisiz nesnedir.

4. Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı)

Cümlenin ögeleri arasında en çok karşımıza çıkan ögelerden biri ise dolaylı tümleçtir. Dolaylı tümleç, diğer adıyla yer tamlayıcısı, cümlede bulunma, uzaklaşma ya da yaklaşma anlamlarını belirten ögedir. Dolaylı tümleci bulmak için “-e, -de, -den” eklerini alıp almadığına bakılır ve yükleme "nereye, nerede, nereden; kime, kimde, kimden; neye, neyde, neyden?” soruları sorulur.

Örneğin “Gün batımı İzmir’de bir başka güzel” cümlesinde “Gün batımıneredebir başka güzel” sorusunu sorduğumuzda “İzmir’de” cevabını alırız ve “İzmir’de” kelimesi dolaylı tümleçtir. “Gökyüzüne uzun uzun baktım” cümlesinde “Neyeuzun uzun baktım” sorusuna verilecek cevap ise “gökyüzüne” olacaktır, bu cümlede “gökyüzüne” kelimesi dolaylı tümleçtir.

Dolaylı tümleç, kimi zaman zarf tümleci ile karıştırılabilir. Örneğin “-e, -de, -den” durum eklerini alan kelimeler, durum ya da zaman anlamına sahipse o zaman o öge dolaylı tümleç değildir, zarf tümleci olarak kabul edilir. 

Örneğin “Beni burada ayakta beklettin” cümlesinde “Beninasılbeklettin” sorusuna verilen cevap “ayakta” olduğu için bu cümlede “ayakta” kelimesi zarf tümlecidir. Bu cümlede “Benineredebeklettin” sorusuna aldığımız “burada” cevabı ise dolaylı tümleçtir.

5. Zarf Tümleci (Zarf Tamlayıcısı)

Zarf tümleci, cümlenin ögeleri arasında yer alan bir diğer unsurdur. Zarf tümleci, diğer adıyla zarf tamlayıcısı, cümlede zaman, miktar, şart, vasıta, neden, şekil belirten ögedir. Zarf tümlecini bulmak için yükleme “nasıl, ne zaman, ne kadar, ne şekilde, ne zaman, niçin, niye, neden” soruları sorulur.

Örneğin “Bugün Ankara’dan trene biniyorum” cümlesinde “Ne zamantrene biniyorum” sorusuna aldığımız yanıt “bugün”dür ve “bugün” kelimesi bu cümlede zarf tümlecidir. “Bugün nereden trene biniyorum” diye sorduğumuzda ise “Ankara’dan” yanıtını alırız ve bu kelime cümlenin dolaylı tümleci olur. “Mehmet eskiden çok kitap okurdu” cümlesinde ise “Mehmet eskidenne kadarkitap okurdu” sorusuna “çok” yanıtı verilir ve bu cümlede miktar belirttiği için “çok” kelimesi zarf tümlecidir.

İleri, geri, yukarı, aşağı, dışarı, içeri gibi kelimeler durum eki almadığı zaman zarf tümlecidir ancak bu kelimelere durum eki geldiği zaman farklı bir öge haline gelirler. Örneğin “Beş dakika dışarıya çıktı” cümlesinde “dışarıya” kelimesi “Nereyeçıktı” sorusunun cevabı olduğu için dolaylı tümleçtir. “Polisler içeriyi gözetledi” cümlesinde ise “Polislernereyigözetledi” sorusuna aldığımız yanıt “içeriyi” olduğu için bu kelime cümlenin nesnesidir.

6. Edat (İlgeç) Tümleci 

Edat (ilgeç) tümleci, çoğunlukla zarf tümleci olarak kabul edilse de bazen şıklarda zarf tümlecinden ayrı olarak sorulduğu da olur. Edat tümleci, yüklemin kim ile, ne amaçla, ne ile yapıldığını belirten cümle ögesidir. Edat tümlecini bulmak için“ne için, ne ile, kim için, kim ile”soruları sorulur.

Çıkmış sorularda da görülmeyen ancak yine de cümlenin ögeleri arasında gösterilen edat tümleci, aslında bir zarf tümleci olarak kabul edilir. Örneğin “Senin için onca yol geldim” cümlesinde “Kimin içinonca yol geldim” sorusuna alınan cevap “senin için” kelimesi olduğu için bu ifade cümlenin edat tümlecidir.

Başka örnek vermek gerekirse “Makalenin kalan kısmını eliyle yazdı” cümlesinde “Makalenin kalan kısmınıneyleyazdı” sorusuna verilen cevap “eliyle” olduğundan “eliyle” kelimesi bu cümlede edat tümlecidir.

Cümlenin Ögeleri Nasıl Bulunur?

Cümlenin ögeleri önce yüklem, hemen ardından özne, nesne ve diğer yardımcı ögeler belirlenerek bulunur. Cümlenin ögelerini bulmak için yükleme bazı sorular sorulur ve kelimelerin aldığı eklere bakılır. 

Örneğin özneyi bulmak için “kim, ne” soruları sorulurken özne bulunduktan sonra nesneyi bulmak için “ne, neyi” soruları sorulur. Yukarıda cümlenin ögelerini bulmak için hangi soruların sorulduğu ve hangi eklere bakıldığı detaylı şekilde anlatılmıştır.

Cümlenin ögelerini bulurken birleşik fiillere, deyimlere, tamlamalara dikkat etmek gerekir. Cümlenin ögelerini bulurken bu ifadeler ayrılmamalıdır. Örneğin “Günlerdir ağzını bıçak açmadı” cümlesinde “ağzını bıçak açmamak” deyim olduğu için ayrılmaz ve bu cümlede yüklem olarak kabul edilir. 

Cümlenin Ögeleri Kolay Nasıl Öğrenilir?

Cümlenin ögeleri, bu konuya hakim olan bir Türkçe öğretmeninden dinleyerek kolay öğrenilebilir. Örneğin TYT Türkçe Kursu’nda öğrencinin kendi öğrenme stili baz alınarak eğitim verilir, bu kursta öğrenci dersi istediği kadar tekrar etme şansına sahip olduğu için cümlenin ögeleri konusunu kolay öğrenmek mümkündür.

TYT Türkçe Kursu, online kurs şeklinde düzenlenir ve dersler videolardan oluşur. Ders videolarını izlemek için aktif bir internet bağlantısına ihtiyaç duyulur. Öğrenci kursa kaydolduktan sonra dilediği mekandan ve istediği zaman derslere katılabilir. Kursu alan öğrenciler, anlamadığı bir yer olduğunda istediği kadar başa sarıp tekrar dinleyebilir. Bu sayede cümlenin ögeleri de dahil olmak üzere bütün Türkçe konularını öğrenmek daha kolay olur.